ਇਹ ਗੱਲ 1980ਵਿਆਂ ਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਯੁਵਕ ਵਿਭਾਗ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੈਂਪਾਂ ਤੇ ਭੇਜਣ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਕੈਂਪ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਯੁਵਕ ਅਗਵਾਈ ਦੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਾੜ੍ਹੀ ਪੈਂਡਿਆਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਘੱਲਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਚੱਲਦੇ ਮੈਂ ਯੁਵਕ ਅਗਵਾਈ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਿਮਾਚਲ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੱਖ ਪਹਾੜੀ ਰਸਤੇ ਪੈਦਲ ਤੇ ਗਾਹ ਹੀ ਲਏ ਸਨ, ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਚੰਗੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਸਦਕਾ ਕੋਟ ਦੀ ਜੇਬ ਤੇ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਿੱਲੇ ਵੀ ਇਨਾਮ ਵੱਜੋਂ ਜਿੱਤ ਲਏ ਸਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀ ਰਸਤਿਆਂ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਫੁੱਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵਾਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਮ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤਿੱਬਤੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਸੀ। ਤਿੱਬਤੀ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖੁੱਲੇ ਥਾਂ ਤੇ ਮਮਟੀ-ਨਮਾ ਚਬੂਤਰੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਤੋਂ ਵੇਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ ਤਾਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾਉਂਦੀਆਂ ਝੰਡੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਲੱਕੜੀ ਚੱਕਰ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਝੰਡੀਆਂ ਹੋਣ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਲੱਕੜ ਦੇ ਚੱਕਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕੁਝ ਮੰਤਰ ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਆਸਥਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਮੰਤਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਚੰਗਿਆਈ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
Tony Hodson Photography
ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈਰਾਨ ਕੀਤਾ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੰਡੀਆਂ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਬਾਰੇ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਫਲ ਲੱਗੇਗਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਵਗਦੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੰਡੀਆਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲਾ ਦੇਵੇਗੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੁਮਾਓਗੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਦਾ ਓਨਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਲ ਲੱਗੇਗਾ। ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ “ਮਨ ਮਹਿ ਚਿਤਵਉ ਚਿਤਵਨੀ ਉਦਮੁ ਕਰਉ ਉਠਿ ਨੀਤ (519)” ਅਕਸਰ ਹੀ ਇਹ ਤੁਕ ਮੇਰੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਧਿਆਨ ਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਪਰ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੰਡੀਆਂ ਦੇ ਲਹਿਰਾਉਣ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੁਆਲ ਨਾ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਚਲੋ – ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੋ ਵੀ ਸ਼ਰਧਾ!
ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵੇਖਣ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਝਾਤ ਮਾਰ ਕੇ ਵੇਖ ਲਵੋ, ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮ ਖਰੀਦੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਪਿਉ-ਦਾਦੇ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਅਸੀਂ ਆਪ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਹੀ ਖੀਵੇ ਹੋਏ ਫਿਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਇਹ ਕੰਮ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਬੁੱਤਾ ਸਾਰ ਲਿਆ।
ਜੁਗਸੰਧੀ 